1. Inleiding

​

In de eerste helft van de twintigste eeuw groeide de Nederlandse invloed in het huidige Indonesië. Waar de autoriteit van de Nederlanders in de voorgaande eeuwen gering was, nam de koloniale dominantie aan het begin van de twintigste eeuw sterk toe. De landbouw werd ontwikkeld en er werden grote winsten behaald met het verbouwen van landbouwproducten en de productie van rubber. Ook de oliewinning werd gestimuleerd, waardoor Nederlands-Oost-Indië de vierde olieproducent ter wereld werd.

          De Tweede Wereldoorlog vormde echter een keerpunt in de absolute autoriteit die Nederland tot dan toe had. Waar Nederland in Europa al extreem verzwakt werd door de Duitse bezetting, vormde januari 1942 ook nog het beginpunt van een Japans offensief op Nederlands-Indië. Slechts twee maanden later, op 8 maart 1942, gaven de Nederlandse strijdkrachten zich over en werd heel Nederlands-Indië onder Japans militair gezag geplaatst.

          Tijdens de Japanse bezetting ontstaan steeds meer Indonesische nationalistische sentimenten. De sympathisanten van deze nationalistische beweging zochten nadrukkelijk toenadering tot Japan. Daarnaast was er volgens sommige historici ook sprake van een 'Stunde Null' in Azië waarbij een machtsvacuüm ontstond. Dit had als gevolg dat op 17 augustus 1945, slechts twee dagen na de capitulatie van de Japanse overheersers, de belangrijkste leiders van de nationalisten, Hatta en Soekarno, de Republiek Indonesia uitriepen. Soekarno benoemde zichzelf hierbij tot eerste president van de nieuwe republiek. Op een paar enclaves bestaande uit Britse en Australische troepen na, had de Republiek Indonesië weinig tegenstand en kon ze vrijwel ongehinderd haar gang gaan.

Op hetzelfde moment was Nederland, dat probeerde te herstellen van de ravage die de Tweede Wereldoorlog had veroorzaakt, niet in staat om het gezag in Indonesië te herstellen. Men koesterde de hoop op herstel van dit gezag echter wel, die nog verder werd versterkt door de berichten over massale moordpartijen door revolutionaire strijdorganisaties op Nederlanders, Ambonezen en Chinezen. De Republiek Indonesië werd aanvankelijk dan ook niet erkend door het Nederlands gezag.

          Door de desastreuze gevolgen van de Tweede Wereldoorlog was Nederland niet in staat onmiddellijk haar gezag te herstellen in Nederlands-Indië. Buiten de materiële schade in het land zelf had ook de strijd met de Japanners in Indonesië erg slecht voor de Nederlanders uitgepakt. De Japanse overheersing had aangetoond dat het superieure imago dat de Nederlanders hadden onterecht was. Een ander gevolg van de Japanse bezetting was dat de Indische legermacht die in eerste instantie ingezet zou worden in de strijd tegen de Republiek, het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL), niet geleverd kon worden omdat de militairen grotendeels tot krijgsgevangenen waren gemaakt door de Japanse overheersers. Daarnaast had Nederland geen controle meer over de economisch winstgevende gebieden van Indonesië. Dit verlies aan inkomsten vormde een ware financiële strop en men voelde de noodzaak om het eilandenrijk weer onder Nederlands gezag te krijgen. Ingrijpen in Indonesië leek dus noodzakelijk om weer op het oude niveau te komen. Maar voordat enige vorm van herstel mogelijk werd, was herstel van de militaire capaciteit echter noodzakelijk.

 

​

2. Reactie van de Nederlandse overheid

​

Aanvankelijk probeerde Nederland te onderhandelen met de onlangs uitgeroepen Indonesische Republiek, om zo de kolonie voor het Nederlandse koninkrijk te kunnen behouden en de nationalistische gevoelens te kunnen bezweren. Als gevolg van deze onderhandelingen ontstond het akkoord van Linggadjati in 1946. Hierin werd beloofd dat het gezag van de Republiek Indonesië over bepaalde delen van het land erkend zou worden, in een nieuw op te richten Nederlands-Indonesische Unie. Na een paar maanden bleek dit plan echter onuitvoerbaar en bovendien zagen Indonesiërs het als verkapte maatregelen van het Nederlandse regime om invloed te kunnen blijven uitoefenen. Toen bleek dat onderhandelen niet langer uitkomst zouden bieden, nam de Nederlandse overheid een meer militaire houding aan tegenover de Republiek Indonesië. Het KNIL, dat door de Japanse overheersing in verloedering was geraakt, werd versterkt. Daarnaast werden tussen 1947 en 1949 tienduizenden militairen en vrijwilligers van de Koninklijke Landmacht naar Indonesië gestuurd om de ‘vrede’ en ‘orde’ in het land te herstellen. Deze legermacht voerde van 1947 tot aan de soevereiniteitsoverdracht twee militaire acties uit. Deze acties worden in Nederland vaak de Politionele Acties genoemd, maar staan in Indonesië bekend als de Nederlandse Militaire Agressies. De naam Politionele Actie was dan ook een verbloeming van de ware aard van deze militaire operaties. Minister Van Kleffens stond voor deze militaire acties nooit als oorlog of militaire interventie te betitelen. Het waren ‘politionele maatregelen’ omdat het volgens hem een binnenlandse kwestie betrof.

          De eerste actie, Operatie Product, begon in 1947 en verliep vanuit militair oogpunt  voorspoedig voor het Nederlandse leger. Het leger wist Nederlandse ondernemingen snel terug te veroveren op de Republiek, en zo kon Nederland het enorme leger blijven financieren. Daarnaast liet Nederland ten overstaan van de internationale gemeenschap zien nog steeds in staat te zijn haar kolonie te besturen. Na de eerste militaire actie werd onder druk van de Verenigde Naties een wapenstilstand getekend.

          Deze ‘symbolische’ wapenstilstand verhinderde beide kampen echter niet door te gaan elkaar te bestrijden. Gedurende deze periode kreeg het leger van de Republiek Indonesië door middel van guerrilla-tactieken steeds meer de overhand. Voor Nederland was dit de aanleiding om de strijd voort te zetten, en daarom besloot het in 1948 tot een tweede militaire actie; Operatie Kraai. Deze actie was een laatste poging van Nederland de Republiek te verdrijven uit Nederlands-Indië, en zo een overdracht te creëren waarin de Republiek niet betrokken zou zijn. Deze actie werd echter zo sterk veroordeeld door de internationale gemeenschap dat de Nederlandse overheid besloot de actie te staken.

          Achteraf kunnen de politionele acties worden beschouwd als zowel wanhoopspogingen om vast te houden aan een ondergaand koloniaal rijk als een manier om een overgang te creëren waarbij de Republiek niet betrokken zou zijn. Beide kanten pleegden tijdens de militaire acties oorlogsmisdaden die achteraf gezien volledig onacceptabel zijn. Voorbeelden hiervan zijn het bloedbad dat het KNIL aanrichtte in Rawagede, waar de militairen een heel dorp uitmoorden op zoek naar Republikeinen, maar ook de grootschalige liquidaties die de Republikeinen uitvoerden wanneer men Nederlandse sentimenten vermoedde. De verhouding Republikeinse oorlogsverliezen (100.000) versus Nederlandse oorlogsverliezen (5.000) tussen 1945-1949 laat zien dat de Indonesiërs ook grotendeels achter het nieuwe regime stonden. Echter, uit deze twee voorbeelden blijkt ook dat de burgerbevolking, wier interesses beide partijen meenden te verdedigen, uiteindelijk vaak de grootste verliezer in deze strijd was.

 

​

3. Berichtgeving over de politionele actie

​

De Nederlandse overheid probeerde de ernst van deze militaire acties te verbloemen voor het Nederlandse volk. Dit werd hoofdzakelijk gedaan door middel van journaals en ‘voorlichtingsfilms’ in bioscopen. Aan de hand van een analyse van één deze ‘voorlichtingsfilms’ (Linggadjati in de branding), zal de aard van deze propaganda beschreven worden.

          Berichtgeving door middel van deze ‘voorlichtingsfilms’ over de ontwikkelingen in Nederlands-Indië was altijd al belangrijk bij het legitimeren van de koloniale overheersing door Nederland. In deze films lag het accent altijd op het feit dat de Nederlanders vooruitgang brachten in de kolonie.

          Gedurende en na de Tweede Wereldoorlog hield de overheid nog steeds vast aan dit principe, ook al was de situatie in Nederlands-Indië drastisch veranderd. Nederlands-Indië werd desondanks nog steeds als een integraal onderdeel van het Nederlandse koninkrijk gezien. Al tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerde de regering in ballingschap jongelingen te enthousiasmeren om Nederlands-Indië te bevrijden van het Japanse juk. Toen de Nederlandse overheid in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog besefte dat de oude koloniale situatie onhoudbaar was, ging zij een nieuw beleid vormgeven ten aanzien van Nederlands-Indië. Dit is duidelijk terug te zien in de media, met name in filmfragmenten. Hoewel er sprake was van persvrijheid werd vanaf dat moment de facto al het bewegende beeldmateriaal geleverd door twee (overheids-) instanties: de Rijksvoorlichtingsdienst en het Gouvernements Filmbedrijf Multifilm Batavia. In de door deze instanties geproduceerde films werd de aanwezigheid van Nederlandse militairen gelegitimeerd door de nadruk te leggen op de humanitaire hulp die vereist was na de oorlog. Deze nadruk op humanitaire hulp is duidelijk terug te zien in de film Linggadjati in de branding.

          Hoewel deze film de eerste politionele actie beschrijft, wordt er in de film gesproken over ‘het jonge, en ook in Nederlandse kringen begrepen en aanvaarde vrijheidsideaal’. Toch was Nederland niet bereid de soevereiniteit over te dragen, maar enkel te onderhandelen over een nieuwe status van de kolonie binnen het rijk. Even later in de film wordt er gesproken over Nederlandse soldaten als ‘frisse jonge kerels, vol energie, en gedragen door één ideaal: een einde te maken aan moord en roof’.

        Ondanks de pro-kolonialistische beelden van en berichten over de ‘humanitaire’ acties kwamen er na een tijdje ook andere geluiden naar buiten. Niet alleen werd de politieke tegenstand door de linkse partijen almaar groter, in linkse media werd het optreden ook steeds meer bekritiseerd. Toen vanaf 1948 de Verenigde Staten hun beleid ten aanzien van Nederlands-Indië wijzigden (vanwege geopolitieke factoren), werd het begin van het einde ingeluid voor de Nederlandse kolonie. Onder internationale druk besloot Nederland uiteindelijk op 27 december 1949 de soevereiniteit over te dragen.

        Uiteindelijk werd pas op 17 januari 1969 met de uitzending van Achter het Nieuws  het ware karakter van de politionele acties bekend onder het grote publiek door de onthullingen van een veteraan.

​

​

4. Conclusie en Tentoonstelling

​

Zoals in bovenstaand essay is beschreven, probeerde de Nederlandse overheid in haar berichtgeving de politionele acties in een goed daglicht te plaatsen. Dat deed men door middel van onder meer voorlichtingsfilms en posters. Deze uitingen, waarmee de Nederlanders hun handelen probeerden te legitimeren, staan centraal in onze tentoonstelling. In de eerste plaats hebben we enkele posters uitgekozen, die de Nederlandse regering liet verspreiden. Het doel van deze posters was om de Nederlandse bevolking de politionele acties te doen steunen in de hoop zo vrijwilligers voor het KNIL te mobiliseren.

          In de eerste plaats deed men dit door de Republikeinse beweging, die er onder meer van wordt beschuldigd communistisch te zijn, zwartgemaakt. Daarnaast benadrukte men door middel van de posters de nauwe historische band die bestond tussen Nederlands-Indië en Nederland. Het gedurende de Japanse overheersing opgekomen Indonesische nationalisme dreigde een eind te maken aan deze band. Volgens de Nederlanders was het de schuld van de ‘Jap’ dat de Indonesische bevolking zich af begon te keren van de Nederlandse koloniale macht. Hierbij betoogde men dat de Republikeinen feitelijk door slechts een beperkt deel van de koloniale bevolking werden gesteund, terwijl een stille meerderheid juist baat had bij een continuering van de Nederlandse controle over het gebied. Daarnaast bevat de tentoonstelling enkele filmfragmenten, afkomstig uit de archieven van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Het betreft onder meer een fragment van een ‘voorlichtingsfilm’ uit juli 1947, waarin de Nederlandse soldaten worden geportretteerd als brengers van orde en humanitaire hulp aan een door oorlog geteisterd Nederlands-Indië. Dat de werkelijkheid, zoals zo vaak, gecompliceerder is dan men op het eerste gezicht vermoedt blijkt wel uit het fragment van het programma Achter het Nieuws en de achtergronden die beschreven zijn in dit essay.